İsveç ve Norveç’ten kurumlar tarafından her yıl tıp ya da fizyoloji, fizik, kimya, edebiyat, ekonomi bilimi ve barışa yapılan katkılar üzerine verilen ve dünyanın en prestijli ödüllerinden olan Nobel Ödülleri’nin kazananları bu hafta açıklandı. 5 Ödül, geleneksel olarak 10 Aralık’ta Stokholm’de yapılacak törenle İsveç Kralı Carl 16. Gustaf tarafından sahiplerine takdim edilecek. 6. ödül olan Nobel Barış ödülü ise yine 10 Aralık’ta Oslo Belediye Sarayı’nda verilecek.
Alfred Nobel’in vasiyeti üzerine;
- Nobel Kimya Ödülü ve Nobel Fizik Ödülü İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi,
- Nobel Ekonomi Bilimi Ödülü dünyanın en eski merkez bankası olan İsveç Ulusal Bankası (Sveriges Riksbank),
- Nobel Tıp ya da Fizyoloji Ödülü dünyanın en prestijli tıp okullarından Stokholm’deki Karolinska Enstitüsü,
- Nobel Edebiyat Ödülü İsveç Akademisi ve
Nobel Barış Ödülü Norveç Nobel Komitesi tarafından veriliyor. Şimdiye kadar toplamda 46 Nobel Ödülü, verilmesi gereken yıl çeşitli nedenlerle verilmemiştir. Bu 49 ödülün çoğunun verilmeme nedeni I. ve II. Dünya Savaşları olsa da o yıl Nobel’e aday gösterilen kişi ve çalışmaların hiçbiri ödül standartlarına erişemiyorsa Nobel Tüzüğü’ne göre o yılın ödülü verilmez ve para ödülü Nobel Vakfı’na devredilir.
2019 Nobel Tıp Ödülü
Hayvanlar, gıdanın enerjiye dönüştürülmesi için oksijene ihtiyaç duyar. Oksijenin temel önemi yüzyıllardır bilinse de hücrelerin oksijen seviyelerindeki değişimlere nasıl uyum sağladıkları uzun zamandır meçhuldü.
William G. Kaelin Jr., Peter J. Ratcliffe ve Gregg L. Semenza; hücrelerin, değişen oksijen kullanılabilirliğini nasıl algılayıp, farklı seviyelere adapte olabildiklerini tanımladılar ve değişen oksijen seviyelerine tepki olarak hücrelerde genlerin aktivitelerini düzenleyen moleküler mekanizmaları keşfettiler.
Bu yılki Nobel Tıp ya da Fizyoloji Ödülü Kazananları; bu kritik keşifleriyle yaşamın en temel süreçlerinden birini, oksijen seviyelerinin hücresel metabolizmayı ve fizyolojik işlevi nasıl etkilediğinin anlaşılmasının temelini oluşturdular. Keşifleri ayrıca kansızlık, kanser ve diğer pek çok hastalıkla mücadele için yeni stratejilerin yolunu açtı.
En genç Nobel Ödülü Kazananı (Nobel Laureate), Pakistan’lı insan hakları aktivisti Malala Yusufzay’dır. Pakistan’da kız çocuklarının eğitim hakkını savunan Malala, Taliban yönetiminin oy birliğiyle aldığı kararla 15 yaşındayken bir sınav dönüşü otobüsle eve gittiği esnada suikaste uğramış fakat kurtarılmıştır. 17 yaşında Nobel Barış Ödülü’ne layık görülmüştür. Şu an 22 yaşındaki Malala, Oxford Üniversitesi’nde öğrenim görmektedir.
2019 Nobel Fizik Ödülü
James Peebles’ın fiziksel kozmolojiye ilişkin görüşleri, tüm araştırma alanını zenginleştirdi ve son elli yıl boyunca kozmolojinin, spekülasyondan bilime dönüşümü için bir temel hazırladı. Peebles’ın 1960’ların ortasından beri geliştirilen teorik çerçevesi, evren hakkındaki çağdaş düşüncelerimizin temelini oluşturmakta.
Büyük Patlama’dan dört yüz bin yıl sonra evren şeffaflaştı ve ışık ışınları uzayda yolculuk edebildi. Bugün bile, bu antik ışınlar hepimizin çevresinde bulunuyor ve içinde evrenin izlerini taşıyor. James Peebles, teorik araçlarını ve hesaplamalarını kullanarak bu izleri evrenin başlangıcına kadar takip edip yorumlayarak yeni fizik süreçleri keşfetti.
Sonuç; bildiğimiz anlamda evrendeki maddelerin yalnızca yüzde beşini algıladığımızı, geri kalan yüzde 95’in modern fiziğin yegane gizemi bilinmeyen “karanlık madde” ve “karanlık enerji”den oluştuğunu gösterdi.
Ekim 1995’te Michel Mayor ve Didier Queloz, ilk kez güneş sistemimizin dışındaki bir gezegenin (ötegezegen), galaksimiz Samanyolu’ndaki Güneş gibi bir yıldızın yörüngesinde döndüğünü keşfettiler. Güney Fransa’daki Haute-Provence Rasathanesi’nde özel yapım araçlar kullanarak güneş sisteminin en büyük gaz devi Jüpiter ile karşılaştırılabilir bir gaz topu olan 51 Pegasi b gezegenini gözlemlediler.
Bu keşif astronomide bir devrim yarattı ve o zamandan beri Samanyolu’nda 4.000’den fazla ötegezegen keşfedildi. Gezegensel sistemler hakkındaki önyargılı düşüncelerimize meydan okuyan ve bilim insanlarını gezegenlerin kökenlerinin arkasındaki fiziksel süreç teorilerini gözden geçirmeye zorlayan inanılmaz boyutlarda, formlarda ve yörüngelerde garip yeni dünyalar hâlâ keşfedilmeye devam ediliyor. Ötegezegenleri aramak için planlanan çok sayıda projeyle, ebedi “evrende yalnız mıyız” sorusuna sonunda bir cevap bulabiliriz.
2019 Nobel Kimya Ödülü
Lityum-iyon pillerin temeli 1970’lerde yaşanan petrol krizi sırasında atıldı. Stanley Whittingham, fosil yakıta ihtiyaç duymayacak enerji teknolojileri geliştirmeye çalışırken süper iletkenleri araştırmaya başladı ve aralarında moleküler düzeyde boşluklar bulunan titanyum di-sülfitin boşluklarında lityum iyonlarını depolayarak inovatif bir katod oluşturmayı başardı ve böylece enerji açısından oldukça zengin bir materyal keşfetti.
John Goodenough, katodun metal sülfit yerine metal oksitten yapılması durumda çok daha fazla potansiyele sahip olacağını öngördü. Sistematik bir araştırmanın ardından 1980 yılında kobalt oksit arasına yerleştirilmiş lityum iyonlarının dört volta kadar enerji üretebileceğini gösterdi. Bu, daha güçlü pillere giden yolda önemli bir dönüm noktası oldu.
Akino Yoshino 1985 yılında, Goodenough’ın katodunu baz alarak ilk ticari lityum-iyon pili üretti. Yoshino; anotta, reaktif lityum yerine tıpkı katottaki kobalt oksit gibi lityum iyonlarını depolayabilen bir karbon materyal olan petrol koku kullanarak yıpranmadan önce yüzlerce kez şarj edilebilen hafif ve uzun ömürlü bir pil elde etti.
1991 yılında piyasaya sürülen ve günümüzde cep telefonlarımızdan şarjlı matkaplara kadar günlük hayatımızı kolaylaştıran birçok teknolojide kullanılan lityum-iyon piller hayatımızda bir devrime sebep oldu. Kablosuz teknolojilerin oluşturulmasının temelinde yer aldılar ve fosil yakıtsız bir geleceğe giden yolda en büyük adımlardan birini attılar.
2018 ve 2019 Nobel Edebiyat Ödülleri
2018 yılında İsveç Akademisi’nin ödül komisyonunda bulunan bir üyenin eşinin 18 kişiye cinsel saldırıda bulunduğu iddaasının ardından kamuoyunda kuruma duyulan itibarın zayıflaması gerekçe gösterilerek ödülün anonsu ertelenmişti. 2018 Nobel Edebiyat Ödülü bu yıl, “ansiklopedik tutkuyla hayal gücünün sınırlarını aşan bir anlatım kullandığı” betimlemesi ile Man Booker ödüllü Polonyalı yazar ve psikolog Olga Tokarczuk’a; 2019 Nobel Edebiyat Ödülü ise, “dilbilimsel bir ustalıkla deneyimin özelliklerini araştıran etkili çalışması” için Avusturya doğumlu oyun ve roman yazarı Peter Handke’e verildi.
2019 Nobel Barış Ödülü
Norveç Nobel Komitesi, 2019 Nobel Barış Ödülü’nü barış ve uluslararası işbirliğini sağlama çabaları ve özellikle de komşu Eritre ile sınır anlaşmazlığını çözme konusundaki kararlı girişimi için Etiyopya Başbakanı Abiy Ahmed Ali’ye verdi. Ödülün, aynı zamanda Etiyopya ve Doğu ve Kuzeydoğu Afrika bölgelerinde barış için çalışan tüm paydaşların tanınmasına adandığı belirtildi.
Abiy Ahmed Ali, Nisan 2018’de Başbakan olduğunda iki ülke arasında 2000’de biten kanlı savaşın ardından yıllardır devam eden ve binlerce kişinin hayatına mâl olan sınır çatışmalarını bitirmek için Eritre ile barış görüşmelerine devam etmek istediğini açıkça belirtmişti. Eritre Cumhurbaşkanı Isaias Afwerki ile yakın işbirliği içinde olan Abiy Ahmed, iki ülke arasındaki uzun “savaş da yok barış da” çıkmazını sona erdirmek için bir barış anlaşmasın prensiplerini hızlıca oluşturdu. Temmuz 2018’de iki ülke barış ve dostluk anlaşması imzalayarak yıllar süren ve en az 70 bin kişinin hayatını kaybetmesine sebep olan bu kanlı süreci sonlandırdılar.
